Come here to revise your studies

निवडणूक आयोग Election Commission of India

-
इमेज
  निवडणूक आयोगाची स्थापना भारताचा निवडणूक आयोग हा स्वायत्त घटनात्मक संस्था आहे. याची स्थापना २५ जानेवारी १९५० रोजी करण्यात आली. त्यामुळे दरवर्षी २५ जानेवारीला "राष्ट्रीय मतदार दिन" (National Voters Day) साजरा केला जातो. आयोगाची रचना प्रारंभी निवडणूक आयोगामध्ये फक्त मुख्य निवडणूक आयुक्त (Chief Election Commissioner - CEC) होते. १९८९ नंतर आयोगामध्ये आणखी दोन निवडणूक आयुक्त नेमले जाऊ लागले. सध्या आयोगात खालीलप्रमाणे रचना आहे – 1. मुख्य निवडणूक आयुक्त (CEC) 2. दोन निवडणूक आयुक्त (ECs) हे तिघे मिळून निर्णय घेतात आणि बहुमताने निर्णय अंतिम होतो. नियुक्ती व कार्यकाल घटनेतील तरतूद: कलम ३२४ निवडणूक आयोगाची रचना, शक्ती आणि कार्ये निश्चित करते. मुख्य निवडणूक आयुक्त व निवडणूक आयुक्त यांची नियुक्ती भारताचे राष्ट्रपती करतात. त्यांचा कार्यकाल ६ वर्षे किंवा ६५ वर्षे वयापर्यंत, जे आधी येईल, इतका असतो. त्यांना केवळ संसदेच्या महाभियोग प्रक्रियेनेच हटवता येते, ज्यामुळे त्यांची स्वायत्तता टिकून राहते. मुख्य निवडणूक आयुक्त (CEC): - विद्यमान निवडणूक आयुक्त श्री गणेश कुमार  - केवळ संसदेच्या महाभियोग ...
टिप्पणी पोस्ट करा

केंद्र - राज्य संबंध

-


 केंद्र राज्य संबंध

1) कायदे विषयक संबंध

2) प्रशासनीक संबंध

3) आर्थिक संबंध


कायदे विषयक संबंध

  • केंद्र राज्य यामधील कायदे विषयक संबंध राज्यघटनेच्या 11 व्या भागातील कलम 245 ते 255 दरम्यान सांगितली आहेत.

  • केंद्र सुची :- संरक्षण, बँक व्यावहार, परदेशी व्यावहार, चलन, आन्विक उर्जा, विमान, दलनवलन, आंतरराष्ट्रीय व्यापार, जनगणना, लेखपरीक्षण.

  • राज्य सुची :- सार्वजनिक सुव्यवस्था, पोलिस, सार्वजनिक आरोग्य आणि स्वच्छता, कृषी, तुरुंग, स्थानिक प्रशासन, मत्स्यउधोग, बाजारपेठ, चित्रपठ, नाट्यगृह, जुगार.

  • समवर्ती सुची :- फौजदारी कायदे आणि प्रक्रीया, दिवाणी प्रक्रीया, विवाह आणि घटस्फोट, लोकसंख्या आणि कुटुंब नियोजन, विद्युत कामगार कल्याण, आर्थिक आणि सामाजिक नियोजन, औषध, पुस्तके आणि मुद्रानालये.

# राष्ट्रीय हिताच्या द्रुष्टिने राज्य सुचितील विषयावर सांसदेने कायदा कराणे हा थराव एक वर्ष कलावधी साठी अमलात राहतो. हा कलावधी कितिही वेळ वाढविता येतो. पण एका वेळ एक वर्षा पेक्षा अधिक वाढविता येत नाही.

#आणीबाणी संपल्यावार सहा माहिन्यात या कायध्याचा कलावधी संपतो.



प्रशासनीक संबंध


  • राज्यघटनेच्या 11 भागातील कलम 256 ते 263 केंद्र राज्य प्रशासनीक संबंध आहेत.

  • केंद्राचे राज्यान्ना आदेश :- दळणवळनाच्या साधनांची उभारनी.

  • रेल्वे संरक्षणसाठी उपाययोजना.

  • भाषिक अल्पसंख्याक गटातिल मुलांचे शिक्षण त्यांच्य मातृभाषेतुन.

# केंद्र व राज्याच्या समान हितासाठी त्यावार चर्चा कारण्यासाठी राष्ट्रपती अंतर राज्यीय परिषद स्थापना करू शकतो. सन 1990 मधे अशी परिषद स्थापन कारन्यात आली.



आर्थिक संबंध


  • भाग 12 कलम 268 ते 293

  • संसादेच्या तिन्ही सुची मधे नसले कर देनगी कर, संपत्ती कर, व्याय कर.

  • राज्य विधि मंडळ वर्तमानपत्र व्यातिरिक्त एतर मालाच्या खरेदी विक्री वर आकारु शकते.

  • केंद्राने आकारले पण राज्यानी संकलित केलेले व विनियोग केलेले. (कलम 268) उदा. सर्व हुंडी, धनादेश, वचनपत्र, विमा पत्र.

  • केंद्राने आकारले व केंद्राने व राज्याने संकलीत केलेले (कलम 268 A) उदा.सेवांवरील कर.

  • केंद्राने आकारलेले व संकलित केलेले पण राज्याकडे सोपविले (कलम 269) उदा. आंतरराज्यीय व्यापार.

  • केंद्राने आकारले व संकलित केलेले पण केंद्र आणि - राज्यात विभागले जानारे (कलम 270)

  • केंद्राच्या उदिष्ठासाठी काही कर व शुल्क यांवारिल अधिभार (कलाम 271).

  • वैधानिक अनुदान कलम 275 ने राज्यान्ना आर्थिक मदतिची गरज आहे अश्या राज्यान्ना अनुदान देन्याचा संसदेला अधिकार आहे.

  • एचिक अनुदान कलम 282 ने कोनत्याही सर्वजनिका उदिष्ठासाठी अनुदान देन्याचा केंद्र व्ही राज्यसरकारला अधिकार आहे.



✅ केंद्र-राज्य संबंधावर आधारित संभाव्य प्रश्न (MPSC)

1. घटनेनुसार केंद्र-राज्य संबंध किती प्रकारचे आहेत?

A) दोन
B) चार
C) तीन
D) पाच
उत्तर: C) तीन


---

2. कार्यकारी विषयक संबंध घटनेच्या कोणत्या कलमानुसार आहेत?

A) कलम 256 ते 263
B) कलम 245 ते 255
C) कलम 268 ते 293
D) कलम 370
उत्तर: B) कलम 245 ते 255


---

3. केंद्र-राज्य संबंधांतील आर्थिक संबंध कोणत्या भागात समाविष्ट आहेत?

A) भाग 10
B) भाग 12
C) भाग 11
D) भाग 13
उत्तर: B) भाग 12 (कलम 268 ते 293)


---

4. राज्य घटनेनुसार केंद्र सरकार कोणत्या परिस्थितीत राज्याच्या खर्चासाठी पैसे कापू शकते?

A) कलम 268
B) कलम 269
C) कलम 270
D) कलम 271
उत्तर: D) कलम 271


---

5. रेल्वे प्रशासन कोणत्या प्रकारच्या संबंधात येतो?

A) कार्यकारी संबंध
B) प्रशासकीय संबंध
C) आर्थिक संबंध
D) राजकीय संबंध
उत्तर: B) प्रशासकीय संबंध


---

6. कोणत्या कलमाद्वारे संसदेला कोळशाच्या सर्वसाधारण उपसर्गावर कर लावण्याचा अधिकार आहे?

A) कलम 268
B) कलम 282
C) कलम 271
D) कलम 275
उत्तर: B) कलम 282


---

7. एकच विषय केंद्र आणि राज्य दोघांच्या यादीत असल्यास निर्णयाचा अधिकार कोणाकडे आहे?

A) सर्वोच्च न्यायालय
B) राष्ट्रपती
C) संसद
D) राज्यपाल
उत्तर: C) संसद


---

8. ‘राज्यांची परिषद’ (Inter-State Council) कधी स्थापन करण्यात आली?

A) 1987
B) 1990
C) 1995
D) 2000
उत्तर: B) 1990


---

9. केंद्र आणि राज्य यांच्यात समन्वय राखण्यासाठी कोणता आयोग कार्य करतो?

A) NITI आयोग
B) वित्त आयोग
C) राज्यांची परिषद
D) लोकसेवा आयोग
उत्तर: C) राज्यांची परिषद

टिप्पण्या

टिप्पणी पोस्ट करा

या ब्लॉगवरील लोकप्रिय पोस्ट

महाराष्ट्रातील मृदा वने व जैवविविधतेचे भाग

-
इमेज
  प्रशकीय विभाग :- कोकण विभाग :- मुंबई शहर, मुंबई उपनगर, ठाणे, पालघर, रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग. नाशिक विभाग :- नाशिक, धुळे, नंदुरबार, जळगाव, अहमदनगर . पुणे विभाग :- पुणे, सातारा, सांगली, कोल्हापूर, सोलापूर. छ. शंभाजीनगर :- छ. शंभाजीनगर, जालना, बीड, लातूर, उस्मानाबाद, नांदेड, परभणी, हिंगोली. नागपूर :- नागपूर, वर्धा, गोंदिया, भंडारा, चंद्रपूर, गडचिरोली. महाराष्ट्रातील मृदा :- काळी मृदा :-  दख्खनच्या पठारावरी हि मृदा उत्तम प्रकारची मृदा आहे. या मृदेला रेंगुर मृदा सुधा म्हटल्या जाते. हिला काळा रंग  टायटॅनिफेरस मॅग्नेटाइट या रंगद्रव्या मुडे येतो. या मृदेची पाणी धरून ठेवन्याची क्षामता जस्त आसते.  ही मृदा प्रमुख्याने गोदावरी भीमा कृष्ण नादी खोर्‍यात आढळते. तापी नदीच्या खोऱ्यात या मृदेची जाडी सर्वांत जस्ट आहे. प्रमुख पिके :- काळी माती कापूस पीकास अत्यांत उपुक्त आहे. तसेच ज्वारी, तूर, बाजरी, गहू, ऊस इत्यादी पिकांसाठीही उपुक्त आहे.  जांभी मृदा :-  ही मृदा प्रमुखेने उष्ण आणि जास्त पावसाच्या प्रदेशांमध्ये (रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, रायगड) आढळते. पाणी धारण क्षमता कमी अ...
अधिक वाचा

भारतातील प्रमुख ब्रिटीश गव्हर्नर

-
इमेज
  रॉबर्ट क्लाइव (1765-67) :-  *दुहेरी शासन पद्धति:- बांगलचि वस्तविक सत्ता कंपनिकडे प्रशासनाची जबाबदारी नवबाकडे होती. *1765 मधे कंपनिला मुघल सम्राटाकडून बंगालचे दिवानी हक्क आनी बांगलाच्य नवबकडुन निजामतीचे हक्क प्राप्त झाले. *बंगाल भागसाठि महंमद रजा खा तर बिहार साठी राजा सीताबराय हे दिवाण होते. वॉरेन हेस्टिंग (1772-85) :- *1772 मधे हेस्तिंग भरतातील कंपनिच्य प्रदेशाचा पहिला गव्हर्नर जनरल बनला. *1772 मधे दुहेरी साशन व्यवस्था संपत कर्ण्यच निर्णय घेतला व नायब दिवानाना पदचुत केले. *राजस्व मंडळाचे स्थापन करुण कर वेवस्तेसाठी कर संग्राहक नियुक्त केले. *राजकोश मुर्शिदाबाद वरुण कलकत्याला आनला. *1772 मधे हेस्टिग ने कर गोळा करन्याचे अधिकार सर्वातजास्त बोलि बोलनार्यास ५ वर्षाकरिता मिडाले. * भ्रष्ट व खाजगी व्यापारात गुंतालेल्य कलेक्टराणा हटवुन त्यांच्य जागी जिल्हा मध्ये भारतीय दिवाण नियुक्त केले. *1772 मध्ये प्रत्येक जिल्यात एक दिवानी व एक फौजदारी न्यायालय स्थापन केले. *हिंदू साठी हिंदू व मुस्लिम साठी मुस्लिम कायदे केले. *1773 च्या नियमन कायद्याने कलकत्याला सर्वोच्च न्यायालयाचे स्थापन करन्यात...
अधिक वाचा

भारतातील शिक्षण वृध्दी व विकासाचा एतिहास, प्रमुख आयोग

-
इमेज
 - 1781 मधे वारेन हेस्टिंगने कलाकत्त्याला एक मदरशा स्थापन केला. तेथे अरबी व फरसी अध्यायन केले जाऊ लागले. - 1791 मधे बनारसचा रेसीडेंट डंकन हयाने हिंदुंचा धर्म साहित्य आणि कायद्याचा अभ्यसचा करन्यासाठी बनारस येथे संस्कृत महाविद्यालय सुरु केले. - रॉयने शुध्द कलकत्याला मदरसा सुरु केला. - 1817 ला कोलकाता हिंदू कॉलेज उघडन्यासाठी अनुदान देन्यात आले. वूडचा अहवाल 1854 :-  - 1854 मधे भारताच्य भावीशिक्षनासाठी एक विस्त्रुत योजना बनवून वूडने अखिल भारतीय स्थारावर शिक्षणाच्या निर्दोष पद्घतिचे संघटन केले. ही पद्घत भरताचाय शिक्षणाचा मॅग्ना कार्टा मानल्या जाते. - पाचिमात्य शिक्षणाचा प्रसार, खेड्यात देसी भाशेतील प्राथमिक शाळा स्थापनेचा प्रस्ताव, खाजगी क्षेत्रासाठी अनुदान कंपानिच्य प्रांतात शिक्षण विभाग स्थापन, व्यावसाइक व तांत्रिक शाळा स्थापनेवर भर, स्त्री शिक्षण प्रोत्साहन. - लांडन विद्यापिठाचा आदर्श घेउन कोलकाता, मद्रास, मुंबई विद्यापीठ सुरु झाली. ( 1855 मध्ये लोकशिक्षण विभाग स्थापन. 1848 बेथुंच्या प्रत्या प्रयत्नामुडे स्त्री शाळा स्थापन झाल्या.) हंटर आयोग 1882 :-  - शिक्षणाच्या प्रगतीचे न...
अधिक वाचा